Człowiek w sferze psychicznej rozwija się przez całe życie. Nie jest tak, że z chwilą, gdy osiągamy określony wiek, stajemy się dorośli i nic już w naszym umyśle się nie zmieni. Ze względu na warunki, w jakich żyjemy, nasze środowisko i role społeczne, które przeobrażają się w ciągu życia, każda grupa wiekowa przechodzi własne rozterki, mierzy się z innymi trudnościami. W psychologii nazywa się to wyzwaniami rozwojowymi danej grupy wiekowej. Dziś opowiem o okresie adolescencji. Przyjęło się, że przypada ona na czas pomiędzy dziesiątym a dwudziestym trzecim rokiem życia (istnieją tutaj drobne rozbieżności, wynikające z widełek wiekowych, jakie stosowali konkretni badacze). Ze względu na to, że jest to długi i zróżnicowany okres, wydzielono w jego obrębie dwie podkategorie: wczesną adolescencję, czyli wiek dorastania, trwający do około siedemnastego roku życia, oraz późną adolescencję, nazywaną także wiekiem młodzieńczym (osiemnaście do dwudziestu jeden lub według innych badaczy dwudziestu trzech lat). Skąd wynikają te rozbieżności? Przede wszystkim stąd, że ludzie rozwijają się w indywidualnym tempie. Trudno więc twierdzić, że jest jakiś jeden, konkretny rok, który przenosi nas na następny etap rozwoju. Zmiany zachodzą płynnie. O tym jak kształtować poczucie własnej wartości przeczytasz w artykule: Znaczenie poczucia własnej wartości oraz siedem strategii na jej poprawę.
Kształtowanie się tożsamości i pierwsze wybory dotyczące drogi życiowej
Dziecko, dotąd przyjmujące tożsamość nadaną niejako przez rodziców, zaczyna samo oceniać, kim jest, a kim nie. Jakie chce być, z kim się utożsamiać, a kogo odrzucić jako autorytet. Eksperymentuje z wyrażaniem siebie, czasem poprzez formy rzucające się w oczy. Przykładem może być wyrazisty ubiór, fryzura, wprowadzanie zmian w pokoju lub innej przestrzeni, którą nastolatek uważa za własną. Nadmierne ingerowanie w wolność wyrażania się wzbudzać będzie opór, bunt wobec rodziców lub nauczycieli. Coraz więcej mówi się o tym, że możliwość wyrażania się jest ważna i naturalna, także w tym wieku i korzystniejsze, niż zmuszanie nastolatka do rezygnacji z kwestii dla niego ważnych, jest czuwanie nad tym, by realizował się w sposób dla niego bezpieczny, bez ograniczania w kwestiach, które są wyłącznie sprawą estetyki lub innych niekoniecznie trwałych decyzji. Warto mieć w pamięci, że adolescencja to okres próbowania nowego. Nastolatek musi poznać, by zadecydować o tym, co uwewnętrzni, a co odrzuci. Jednocześnie to, że z wielu rzeczy z wiekiem zrezygnuje, nie oznacza, że wszystko, co robi i mówi, powinno być oceniane jako tymczasowe i z tego powodu błahe. Dla nastolatka jest równie ważne, jak trudności lat późniejszych dla człowieka dorosłego.
Relacje z rodzicami i akceptacja rówieśników
Potrzeba wyrażania siebie, zmiany, jak zachodzą w zachowaniu i typowy dla tego wieku bunt może być przyczyną pogorszenia relacji nastolatka z rodzicami. Jest to wiek, w którym młody człowiek nie patrzy już na postępowanie rodziców bezkrytycznie. Dostrzega ich błędy, analizuje. Jednocześnie niedojrzała kora mózgowa nie pozwala mu – na poziomie neuronalnym – hamować reakcji emocjonalnych tak, jak robią to osoby starsze. Krytyka ze strony nastolatka często jest więc obarczona silnym ładunkiem emocji, przypomina wybuch, w którym umknąć może to, co młody człowiek faktycznie chce przekazać. Dla wieku adolescencji normą jest pewne rozluźnienie relacji na linii dziecko-rodzic i to od tego drugiego w dużej mierze zależy, czy zdoła zapewnić nastolatkowi odpowiednio wyważoną niezależność i poczucie bezpieczeństwa. To ostatnie jest u młodych ludzi często zachwiane na gruncie relacji (mimo poczucia niezniszczalności w innych sferach). Na tym etapie życia ogromne znaczenie ma to, jak nastolatek postrzegany jest w swojej grupie rówieśniczej. Czy jest akceptowany i lubiany, czy też jego tożsamość jest wyszydzana. Brak pewności siebie i pragnienie bycia akceptowanym prowadzi często do kopiowania zachowań rówieśników.
Zmiana wyglądu ciała
Istotne są również fizyczne zmiany, które zachodzą w ciele. Nastoletnia osoba widzi, że zmienia się jej sylwetka i nie zawsze jest to wyczekiwane. Nawet jeśli adolescent rozumie, co dzieje się z jego ciałem, często nie wygląda ono tak, jak jego zdaniem powinno – jest za chude, za grube, nie tak zgrabne, jak widzi to w mediach. Komentarze ze strony rodziny i rówieśników mogą to niezadowolenie wzmacniać. Trudności z akceptacją własnego ciała mogą prowadzić do anoreksji, bulimii, samookaleczeń i ogólnego zaniżenia poczucia własnej wartości. Dla osób transpłciowych ten okres jest szczególnie trudny: ich ciało się zmienia, ale w stronę odwrotną, niż ich umysł podpowiada im, że powinno. Może to być przyczyną ogromnego psychicznego cierpienia powodowanego przez dysforię płciową.
Pierwsze związki i tożsamość seksualna
Wiek nastoletni to czas, w którym młody człowiek coraz silniej odczuwa zainteresowanie innymi ludźmi w aspekcie romantycznym. Wraz z dojrzewaniem hormonalnym, odczuwa pożądanie – tak, jak ludzie dorośli, choć nie jest jeszcze nauczony, jak radzić sobie z nowym stanem i wiążącymi się z nim emocjami. Stopniowo odkrywa, kto mu się podoba: płeć przeciwna, a może ta sama? Kształtuje się jego tożsamość seksualna, co może być doświadczeniem bardzo trudnym, jeśli otoczenie okazuje się nieakceptujące – orientacja seksualna nie jest czymś, co nastolatek wybiera. On po prostu czegoś się o sobie dowiaduje, pokazuje to światu, albo tłamsi w sobie. Pierwsze związki, niezależnie od płci zakochujących się w sobie osób, są często krótkie i burzliwe. Nastolatki mogą kochać tzw. miłością szczenięcą, czyli taką, gdzie obiekt zakochania jest mniej ważny, niż sam stan, uczucia, jakie mu towarzyszą (np. miłość do idola, o którym nastolatek tak naprawdę nie wie zbyt wiele i nigdy nie spotkał) lub tzw. miłością cielęcą – idealizującą ukochaną osobę, bez dostrzegania wielu jej cech. Choć uznaje się, że dojrzała miłość przychodzi później, nie należy bagatelizować związku nastolatka. Zdarzają się pary, których uczucie dojrzewa wraz z nimi, nie słabnąc. Nawet jeśli w danym przypadku tak nie będzie, dobrze jest zauważać, że aktualna miłość może być dla nastolatka ważną, jeśli nie najważniejszą częścią życia. Zajrzyj do wpisu jeśli chcesz się dowiedzieć więcej o tym jak budować trwałe relacje: Jak budować zdrowe i trwałe relacje?
Autor: Ivo Stępniak