Osobowość w ujęciu psychologicznym to teoretyczny konstrukt pojęciowy opisujący właściwości jednostki, takie jak zachowanie, postawa, zainteresowania oraz jej indywidualne cechy określające w jaki sposób reaguje na bodźce bądź sytuacje. Osobowość rozumiana jest jako centralny system, który reguluje procesy przystosowawcze do świata zewnętrznego jak i wewnętrzne- intrapsychiczne. Osobowość można rozpatrywać w dwojaki sposób, zarówno jako system sposobów funkcjonowania w relacji „ja–świat” jak i jako strukturę powiązań między różnymi funkcjami psychicznymi (potrzebami, motywami, normami i wartościami).

Każda osobowość pod wpływem pewnych czynników może ulec zaburzeniu. Zaburzenia osobowości są zaburzeniami psychicznymi, które można scharakteryzować jako zespół cech i zachowań utrudniających prawidłowe funkcjonowanie. Obecność tych niekorzystnych cech charakteru, utrwalonych wzorców zachowania i relacji z innymi często jest źródłem cierpienia, ponieważ zaburzają funkcjonowanie nie tylko w rodzinie i w pracy, ale ogólnie w społeczeństwie. Mimo, iż utrwalony charakter tych cech utrudnia osobie rozwój w zakresie, w którym występuje zaburzenie, to wzorce zachowania są podatne na zmianę, zwłaszcza pod wpływem prawidłowo przeprowadzonej terapii.

Pogląd na mechanizmy sterujące ludzkim działaniem różni się w zależności od nurtu w jakim jest obrazowany. Zgodnie z założeniami teoretyków nurtu poznawczego człowiek jest samodzielną jednostką, która przyjmuje postawę badacza wobec otaczającego ją świata. Obserwuje rzeczywistość i na jej podstawie formułuje pewne sądy, przekonania i hipotezy, zgodnie z którymi przystosowuje się do warunków życia. System informacji o świecie i o sobie samym, który reguluje zachowanie człowieka nazwany jest strukturą poznawczą. Nurt poznawczy wyjaśnia zatem, że funkcjonowanie człowieka wynika z przekonań, które ma o sobie samym i o świecie. Przedstawiciele takiego ujęcia, jak Beck i Ellis twierdzą, iż rzeczywistość jest neutralna, a znaczenia nadaje jej dopiero człowiek poprzez swoje opinie i wartościowanie. To jaki charakter nada otaczającej go rzeczywistości wpływa na jego emocje, uczucia a w konsekwencji na jego funkcjonowanie w społeczeństwie. Perspektywę kognitywną odzwierciedla myśl Marka Aureliusza: „Jeżeli cierpisz z powodu jakiejś rzeczy, to nie ta rzecz ci przeszkadza, lecz twój sąd o niej”. Bardzo duży wpływ na zachowanie człowieka mają konstrukty poznawcze, polegające na porządkowaniu rzeczywistości w oparciu o wartościujące klasyfikacje, np.: silny – słaby, mądry – głupi. W ten sposób człowiek charakteryzuje przedmiot poznania, konstruuje własne doświadczenie, czyli nadaje mu sens.

Mechanizm zaburzeń emocjonalnych w ujęciu kognitywnym polega na nieprawidłowym przekształceniu odebranych informacji. Błędy i przekształcenia występują w procesie: percepcji (odebrania bodźca) lub przypominania bodźca – reakcji poznawczej na ten bodziec (myśli automatycznej)- co z kolei prowadzi do reakcji afektywnej, behawioralnej, motywacyjnej czy somatycznej. Dla przykładu: bodziec zewnętrzny, (nieodebranie telefonu przez męża), zostaje zinterpretowany zgodnie z przekonaniem kluczowym (np. nie jestem dość dobra, atrakcyjna, nie jestem godna szacunku, miłości, wierności itd.), co z kolei prowadzi do pojawienia się dezadaptacyjnej myśli automatycznej,  (mąż mnie zdradza i ma lepszą ode mnie kochankę), która powoduje przykre emocje i niestosowne zachowania (w tym wypadku smutek, złość, zazdrość, prawdopodobnie bezpodstawne obwinianie męża i wszczęcie kłótni). Proces ten nie ma charakteru liniowego lecz cyrkularny co powoduje błędne koło aktywujących się wzajemnie różnych wzorców reakcji. Poznanie ma nie tylko wpływ na emocje (negatywna myśl powoduje negatywne emocje), ale także emocje mają wpływ na poznanie (nawet łagodny nastrój depresyjny może sprawić, że percepcja czy przypominanie zdarzeń jest zaburzone i przebiega spójnie z nastrojem, co oznacza, że odbieramy bądź przypominamy sobie zdarzenia z negatywnym nacechowaniem). Zachowania interpersonalne wpływają na doświadczenia, a te z kolei na przekonania o nas samych, o innych ludziach, o świecie który nas otacza i założenia. Jeżeli człowiek stale w chodzi w interakcje z innymi ludźmi, które wzmacniają jego negatywne przekonania i założenia, te utrwalają się, kształtując w ten sposób mechanizm podtrzymujący zaburzenia. Automatyczne myśli nacechowane negatywnie wywołują zły nastrój, który powoduje zniekształcenie percepcji, co prowadzi do wywołania kolejnych negatywnych emocji (element poznawczy cyklu). Wywołane automatycznymi myślami, związane ze schematami, zachowanie interpersonalne, powoduje reakcję u innych ludzi, których percepcja, odbiór bodźców, informacji także może być zniekształcony (element interpersonalny cyklu). W elementach podtrzymywania mechanizmu zaburzenia osobowości uwzględnia się także wzorce samoregulacji, zdolność do kontroli impulsów czy system kontroli wewnętrznej, które wpływają na zaburzenie funkcji regulującej[1].

Ujęcie kognitywne jest bardzo dobrą koncepcją opisującą mechanizmy zaburzeń osobowości, ponieważ umożliwia pacjentowi łatwe ich zrozumienie, a wiedza na temat przyczyny zaburzenia, daje możliwość świadomego regulowania reakcji na percepcję.

Bibliografia:

1. Aaron Beck, Instytut Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, [w:] http://www.psychologia.edu.pl/galeria-mistrzow/1066-beck-aaron.html, [dostęp: 5.07.2019 r.]
2. Aleksińska A. M., Koncepcje osobowości – rozwój, funkcjonowanie, źródła zaburzeń, [w:] http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=288, [dostęp: 5.07.2019 r.]
3. Drat-Ruszczak, K. (2000/2001), Szkoły i kierunki w psychologii klinicznej, Materiały dla studentów, SWPS.

[1] Cierpiałkowska L., Soroko E., Zaburzenia osobowości. Problemy diagnozy klinicznej, Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2007, s. 40-41.

Autor: Aleksandra Szymańska-Kamińska