Czym jest agresja ? Literatura podmiotu wskazuje, że agresja nie jest rozumiana jednoznacznie. Wszelakie aspekty jej ujmowania wynikają z różnych koncepcji teoretycznych, z jakich wywodzi się jej zrozumienie. Inne jest pojmowanie agresji wywodzone z teorii instynktu czy popędu, inne wynika z teorii społecznego uczenia się, z teorii łączącej agresję z frustracją, z koncepcji poznawczych, a jeszcze inne z psychoanalizy indywidualnej. Aspekty te nie wykluczają się, a raczej uzupełniają. Pomijając drobiazgową analizę różnych definicji agresji można przyjąć, że za agresję i przemoc interpersonalną psychologowie społeczni uznają czynności intencjonalnie podejmowane przez ludzi (np. specyficzne zachowanie się, aranżowanie określonej sytuacji itp.), stanowiące zagrożenie bądź powodujące szkody w fizycznym, psychicznym lub społecznym dobrostanie innych osób, tj. wywołujące ból, cierpienie, destrukcję, prowadzące do utraty cenionych wartości.
Wśród zachowań agresywnych wyróżnić można co najmniej kilkanaście ich rodzajów. Zazwyczaj badacze stosując różnorodne kryteria podziału łączą je w przeciwstawne pary. Poniżej przedstawiam najczęściej rozróżniane rodzaje agresji.
- Kryterium intencji
- agresja zamierzona,
- agresja niezamierzona – występuje u małych dzieci (brak intencji spowodowania szkody lub zniszczenia).
- Kryterium społecznych skutków
- agresja społeczna niszcząca, występująca przeciw społeczności,
- agresja prospołeczna – wszelkie akty przymusu dokonywane przez państwo w dążeniu do zachowania prawa i porządku, jak również kary stosowane przez wychowawców, jeżeli przesłanką ich stosowania jest troska o zdrowy harmonijny rozwój wychowanka, a nie osobista zemsta.
- Kryterium celu:
- agresja instrumentalna – występująca wtedy, gdy jednostka uciekająca się do agresji ma na celu zrealizowanie określonych planów i zamiarów,
- agresja afektywna (cel sam w sobie) – występuje, jeżeli powodem jej jest jakaś pobudka wewnętrzna niezwiązana z żadnymi innymi korzyściami, która sprawia, że czynimy komuś przykrość lub sprawiamy ból.
- Kryterium atak – obrona:
- Aspekt agresja atakująca a obronna badają przede wszystkim etiolodzy. Do agresji atakującej zalicza się: wewnątrzgatunkową walkę, międzygatunkową (łupieżczą, obronną), walkę matki w obronie potomstwa i samoobronę, gdy niemożliwa jest ucieczka.
- Kryterium sposobu wyrażania:
- agresja bezpośrednia- polega na jawnym ataku, skierowanym na przedmiot będący obiektem frustracji
- agresja pośrednia (przemieszczona)- atak zostaje skierowany na obiekty zastępcze, czyli osoby lub rzeczy nie będące właściwym przedmiotem zachowania agresywnego lub na samą siebie (autoagresja). Ściśle z powyższym kryterium łączy się podział na agresję fizyczną i bierną.
- Kryterium formy:
- agresja fizyczna – stosowanie siły fizycznej, bodźców chemicznych, elektrycznych itp.
- agresja ekspresyjna – charakterystyczna dla niemowlaków i dzieci w wieku przedszkolnym. Może przybierać formę pantomimicznej ekspresji gniewu (postawa ciała, mimika, gestykulacja),
- agresja werbalna – wyrażana słowami. Typowym jej przejawem jest przezywanie, przeklinanie, przedrzeźnianie, oszczerstwo, wykłócanie się podniesionym głosem.
- Kryterium okrucieństwa:
Okrucieństwo jest ekstremalną formą agresji. Wyróżnia się następujące jego rodzaje:
- mimowolne,
- dla zabawy,
- dla sprawdzenia siebie,
- dla przyjemności,
- z chęci dominowania,
- z nienawiści, – jako akt zemsty,
- jako wyładowanie nagromadzonej agresji.
Dzieci bywają agresywne, jeśli same często mają do czynienia z agresją i przemocą w rodzinie. Przemoc pojawia się u dzieci, które pochodzą z rodzin w , których panuje chaos, a role matki i ojca nie są w pełni realizowane. Rodzice tacy mają negatywny lub chłodny stosunek emocjonalny do dziecka, przede wszystkim w pierwszych latach jego życia. Zdarza się, że w niektórych domach brakuje wyznaczonych granic, których dziecku nie wolno przekraczać w zachowaniu wobec rodziców, rodzeństwa innych dorosłych i rówieśników. Zachowania przemocowe wzrastają, gdy brak relacji ze strony rodziców w rozpoznawaniu i akceptowaniu dziecięcych zachowań. Przemoc pojawia się u dzieci, w których w rodzinie często używa się w stosunku do dzieci agresji i przemocy; Dodatkowo agresja pojawia się u dzieci/młodzieży, które:
- Mają ustabilizowane wzory zachowań agresywnych, a stosowanie przemocy, zapewniają im odnoszenie sukcesów-czyli uzyskują nagrodę;
- Używają alkoholu i narkotyków; Dużą rolę w powstawaniu i rozwoju agresji ma też narkomania i alkoholizm. Agresja jest rozpaczliwą walką o przetrwanie jednostki, utrzymanie indywidualności, tożsamości, jest lękiem przed zatraceniem.
- Oglądają w telewizji przemoc, która modeluje ich zachowanie. Badania pokazują, że przemoc w telewizji może wpływać na agresywne zachowania, tłumić wrażliwość w odbiorze realnego życia i uczyć nierealistycznych zachowań. Najczęściej widzowie uczą się danych zachowań poprzez ich obserwację na ekranie. Telewizja dostarcza dzieciom wzorców, z, którymi się identyfikują. Dzieci pod wpływem drastycznych scen stają się mniej wrażliwe, wręcz obojętne na krzywdę i cierpienie innych, przyzwyczajają się do agresji i przemocy. Filmy ukazują aspołeczne zachowania jako zabawę, młodzi ludzie wcielają ją wiec w życie bijąc kolegów, niszcząc mienie publiczne, okradając sklepy dla rozrywki. Często telewizja wypełnia czas, który powinien być przeznaczony dla rodziców i kolegów.
- Dla niektórych dzieci źródłem agresji jest nadmiar obowiązków domowych, a także nadmiar obowiązków szkolnych ma wpływ na powstawanie zachowań agresywnych, gdyż dziecko siedząc nad książkami w jednej pozycji nie ma gdzie wyładować nagromadzonej energii.
Podłoże brutalnych zachowań tkwią również wewnątrz szkoły, gdyż zbyt duża liczba uczniów w klasie, wyższość funkcji dydaktycznej nad wychowawczą, słaby kontakt nauczyciela z uczniem, przepełniony program nauczania sprzyjają rozprzestrzenianiu się agresji wśród dzieci i młodzieży. Nauczyciele często nie reagują na przejawy zachowań agresywnych w czasie przerw, nie zaglądają do szatni, czy toalet gdzie młodsze bądź słabsze dzieci doznają różnorodnych form agresji i przemocy.
Przykładem, na który powołam się w mojej pracy jest przypadek Grzegorza L., który zabił adopcyjnego ojca. To nie była szczęśliwa rodzina, Grzegorz jako niemowlę został znaleziony na śmietniku, prawdopodobnie porzucony przez rodziców alkoholików. Trafił do domu dziecka, gdzie w wieku 4 lat został adoptowany. Adopcyjni rodzice Grzegorza rozstali się kilka lat po wizycie w domu dziecka. Z powodu przemocy i alkoholu, a poza tym adopcyjny ojciec znalazł sobie inną kobietę. Zamieszkał z nią po sąsiedzku, z nową żoną doczekał się biologicznego syna. Z kolei adopcyjna matka została sama z Grzegorzem. W domu dochodziło do przemocy ze strony obojga rodziców. Grzegorz sprawiał kłopoty, wpadł w złe towarzystwo i wszedł w liczne konflikty z prawem. Jego karta karna pęczniała, doczekał się kilkunastu wyroków, pierwszych już w wieku nastoletnim. Między innymi za kradzieże i rozboje. Za kratkami spędził znaczną część swojego życia. W akcie zemsty za zgotowany los, wrzucił ojca do jeziora, który miał amputowaną nogę i ograniczone możliwości obrony. Po czym odszedł bez żadnych wyrzutów sumienia. Wpadł po 5 latach przy okazji napadu na budkę z kebabem. Policjanci znaleźli w domu pamiętnik, który prowadził od wczesnych lat młodzieńczych, gdzie również opisał morderstwo ojca.
W mojej ocenie wpływ na rozwój psychiczny Grzegorza oraz następstwa jego zachowań to brak wyznaczanych granic. Brak granic jest wygodny wychowawczo, jednak jest dużym błędem wychowawczym. Dziecko musi mieć wyznaczone granice by czuć się bezpiecznie, by jego świat był poukładany. Nie posiadając własnych granic – przestaje też szanować granice innych, zarówno rówieśników, rodziców, jak i nauczycieli/opiekunów. Źródłem agresywnych zachowań Grzegorza mogło być też stosowanie surowych kar fizycznych, które pobudzały w nim gniew, wywoływały sprzeciw, bunt i w efekcie zachowania agresywne. Przemoc stosowana wobec mężczyzny zarówno ze strony ojca i matki, była czymś naturalnym, stała się pewnego rodzaju wzorcem i zachowaniem normalnym. Każda osoba, która doświadczyła przemocy w dzieciństwie ze strony bliskich, będzie postępowała w podobny sposób w życiu dorosłym. Zna tylko taki sposób rozwiązywania i radzenia sobie z problemami. U osoby wobec, której w dzieciństwie występowała przemoc ze strony pijanych rodziców lub pijanego rodzica, tworzy się asocjacja w wyniku, której przemoc staje się równoznaczna z alkoholizmem. Ponad to uważam, że Grzegorz miał mało rozwiniętą samokontrolę swoich emocji; takie dzieci mają wówczas ogromne kłopoty w radzeniu sobie ze strachem, lękiem czy poczuciem krzywdy lub winy i nie są w stanie przewidzieć swoich relacji emocjonalnych i nie kontrolują swoich zachowań. Do grupy czynników, które mogły przyczynić się do agresywności Grzegorza należy zaliczyć też jego usposobienie. Istnieje większe prawdopodobieństwo, że agresja rozwinie się u dziecka aktywnego, o większym temperamencie, niż u dziecka o temperamencie łagodniejszym. Spotyka się też superaktywne dzieci, które łatwo się podniecają, rozpraszają i natychmiast reagują na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne. Takim dzieciom potrzebna jest pomoc profesjonalna. Z informacji, które zebrałam takim właśnie dzieckiem był mój bohater. Wystąpienie agresji zależy też od ukształtowanych postaw i związanej z nimi hierarchii wartości. Jeśli bowiem rodzina uznaje zasadę, że ten ma rację, kto jest silniejszy i sprytniejszy, to u ich dzieci kształtują się podobne postawy, sprzyjające występowaniu zachowań agresywnych i traktowaniu ich jako narzędzia skutecznego działania. W przypadku tej rodziny taką postawę przyjął ojciec rodziny, dopóki mieszkał w domu zawsze musiał mieć ostatnie zdanie, o wszystkim decydował i nienawidził sprzeciwu. Kolejnym i ostatnim czynnikiem może być nadużywanie przez Grzegorza alkoholu i narkotyków. Niestety alkohol wpływa negatywnie nie tylko na postrzeganie świata, ale także na zachowanie osób pod wpływem. Najczęściej są to zachowania impulsywne do których nie doszłoby w normalnych okolicznościach. Nagłe zmiany nastrojów u osób pijących sprawiają, że osoba odurzona alkoholem traci kontrolę.
Podsumowując Grzegorz wychowywał się w domu przepełnionym czynnikami sprzyjającymi rozwoju agresji. Jest świetnym przykładem schematów powielanych przez pokolenia. Niewydolność wychowawcza i brak odpowiednich wzorców przyczyniły się do popełnionej zbrodni.
Bibliografia:
- „Agresywność młodzieży, problem indywidualny i społeczny” Jolanta Maria Wolińska.
- „Agresja, autoagresja i przemoc w życiu człowieka. Przyczyny, przejawy, przeciwdziałanie i resocjalizacja” Krzysztof Linowski; Izydor Wysocki.
- Internet
autorka: Marlena Kupidura